سازمان‌ بورس و اوراق بهادار پیرو ابلاغ دستورالعمل کنترل‌هاي داخلي ناشران پذيرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ايران و نیز لزوم اعلام اقدامات انجام شده در خصوص رعایت دستورالعمل کنترل‌هاي داخلي ناشران پذيرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ايران، خواستار افشای مشخصات کمیته حسابرسی و واحد حسابرسی داخلی شرکت‌ها به منظور انتشار به عموم از طریق سامانه کدال تا پایان بهمن 1391 شده بود که بسیاری از ناشران اقدام به افشای این اطلاعات كردند. در اجراي ماده10 دستورالعمل کنترل‌های داخلی برای ناشران پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، منشور کميته حسابرسي نیز در بهمن ماه 1391 به تصویب هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید که از تاریخ تصویب، لازم‌الاجرا است.

با تصویب منشور کمیته حسابرسی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، فرآیند تشکیل کمیته حسابرسی در این شرکت‌ها در حال انجام است و سال جدید را می‌توانیم نخستین سال نمایش رسمی کمیته‌های حسابرسی در بازار سرمایه ایران برشماریم. اگرچه تشکیل این کمیته‌ها در ذات خود ارزشمند است و تجربه نشان داده است که این گونه ابداعات در بازار سرمایه ایران در بلندمدت مفید واقع می‌شود، اما بهتر آن است که اعضای هیات مدیره شرکت‌ها هر چه زودتر با اتخاذ تدابیر موثر، که در این نوشته به برخی از آنها اشاره می‌شود، زمینه‌های بهره‌مندی سهامداران و سایر ذی‌نفعان از استقرار این کمیته‌ها را فراهم آورند و گام نخست را درست و دقیق بردارند.

جایگاه کمیته حسابرسی

در زنجیره گزارشگری مالی

نمایه 1، زنجیره گزارشگری مالی در شرکت‌ها را به تصویر می‌کشد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، کمیته حسابرسی به عنوان بخش مهمی از زنجیره گزارشگری شرکت‌ها درآمده است.

هر گروه از این زنجیره، نقش‌ها و مسوولیت‌های خاص خود را در رابطه با ارائه اطلاعات مالی به بازار دارد. کمیته حسابرسی به عنوان یکی از کمیته‌های زیرمجموعه هیات مدیره، ارتباط بین این گروه‌ها را برقرار می‌کند. این کمیته می‌تواند فشار بر هیات مدیره پرمشغله را کاهش دهد، زیرا امکان صرف وقت بیشتر بر روی مسائل مربوط به گزارشگری مالی و کنترل‌های داخلی شرکت را دارد و با انجام گفتگوهای هدفمند با حسابرسان داخلی و مستقل شرکت، امکان ارتقای استقلال هر دو گروه از حسابرسان را فراهم می‌آورد.

مهارت‌های مورد نیاز

اگر قرار باشد کمیته‌های حسابرسی نقش خود را به‌گونه‌ای موثر ایفا کنند، باید برخی ویژگی‌های کلیدی به شرح زیر داشته باشند:

• اعضای کمیته باید مستقل باشند و در تصمیم‌گیری‌های شرکت ارزش‌افزوده ایجاد كنند.

• با مدیریت و حسابرسان داخلی درخصوص کیفیت گزارشگری مالی و رعایت استانداردها گفتگوهای صادقانه و موثری داشته باشند.

• با مدیریت و حسابرسان مستقل تعامل خوبی داشته باشند و جریان اطلاعات خوبی بین آنها برقرار باشد.

• بر بخش‌های اصلی فرآیند حسابرسی نظارت داشته باشند و به اطمینان‌دهی حسابرسان مستقل کمک کنند.

کمیته حسابرسی باید منشور کتبی داشته باشد که نقش، ساختار، فرآیندها و الزامات اعضای کمیته در آن به‌طور شفاف نوشته شده باشد. یک منشور مناسب و دارای جزئیات کافی، چارچوبی را برای سازمان‌دهی و تعیین مسوولیت‌های کمیته فراهم می‌کند و چنین منشوری مرجع هیات مدیره، اعضای کمیته، مدیریت و حسابرسان مستقل و داخلی قرار می‌گیرد. کمیته حسابرسی باید حداقل به صورت سالانه این منشور را مورد بررسی قرار دهد و تغییرات مورد نیاز را برای تصویب به هیات مدیره پیشنهاد دهد. موارد زیر باید در منشور کمیته حسابرسی مشخص شده باشد:

• اهداف کلی کمیته

• اختیارات کمیته

• سازمان‌دهی کمیته شامل صلاحیت، تعداد و دوره تصدی اعضا

• تعداد جلسات کمیته در سال، افراد شرکت‌کننده در جلسات و نحوه مستندسازی جلسات

• نقش‌ها و مسوولیت‌های کمیته

• ارتباط با مدیریت و حسابرسان مستقل و داخلی

• مسوولیت‌های گزارشگری

• ارزیابی عملکرد و اثربخشی کمیته حسابرسی

در تدوین منشور کمیته حسابرسی باید به این نکته توجه داشت که فعالیت‌های کمیته بی‌جهت محدود نشده باشد و وظایف و مسوولیت‌های کمیته به اندازه کافی منعطف باشد تا کمیته بتواند کارآیی لازم را داشته باشد.

انتخاب اعضای واجد شرایط برای کمیته حسابرسی یک عامل حیاتی برای عملکرد مطلوب کمیته به شمار می‌رود. هیات مدیره شرکت، مسوول انتصاب اعضای کمیته است و باید تنها افرادی را به عنوان اعضا انتخاب کند که شرایط و تجربیات لازم را داشته باشند. هر عضو باید توان ایجاد ارزش افزوده در کمیته را داشته باشد. تنوع دیدگاه در بین اعضای کمیته امری مناسب است، زيرا وجود دیدگاه‌های یکسان در میان اعضای کمیته موجب می‌شود که بر یک جنبه خاص در کمیته تاکید بیش‌ از حد شود. مهم‌ترین شرایطی که هر یک از اعضای کمیته باید احراز کنند به شرح زیر است:

• به لحاظ فکر و ذهنی از مدیریت شرکت مستقل باشد.

• درستکار باشد.

• بتواند زمان و انرژی کافی صرف کند.

• از کسب و کار شرکت، محصولات و خدمات آن شناخت و درک کافی داشته باشد.

• دانش کافی درخصوص مخاطرات و کنترل‌های شرکت داشته باشد.

• توان مطالعه و درک صورت‌های مالی، طرح پرسش‌های مناسب درخصوص آنها و تفسیر و ارزیابی پاسخ‌ها را داشته باشد.

• توانایی ارائه اظهارنظر مستقیم و صادقانه را داشته باشد.

• کنجکاو باشد و قضاوت‌های مستقلی داشته باشد.

• توان ارائه نظرات مختلف و پیشنهادهای سازنده را داشته باشد.

شاید کلیه اعضایی که در سال جدید به عنوان اعضای کمیته حسابرسی شرکت‌های بورسی و فرابورسی انتخاب می‌شوند همه ویژگی‌های گفته شده را در ابتدا نداشته باشند. به آنها باید فرصت 6 ماه تا یکساله داده شود تا به سطح مناسبی از آشنایی با عملیات شرکت دست یابند.

يادآور مي‌شود، در اجراي ماده 10 دستورالعمل کنترل‌های داخلی برای ناشران پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران، منشور کميته حسابرسي نیز در اواخر بهمن 1391 به تصویب هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید و از تاریخ تصویب، لازم‌الاجرا است. براساس منشور مصوب، کميته حسابرسي باید از سه تا پنج عضو که اکثریت آنها مستقل و دارای تخصص مالی هستند، با انتخاب و انتصاب هیات مدیره تشکيل شود. رييس کميته حسابرسي بايد عضو مستقل هیات مدیره يا عضو غيرموظف مالي هيات مديره باشد.

اعضای مستقل هیات مدیره

کمیته حسابرسی مسوول نظارت بر فرآیند گزارشگری مالی است و ممکن است لازم شود که چالش‌هایی را به قضاوت‌های مدیریت وارد کند یا مواضعی برخلاف مواضع مدیریت شرکت اتخاذ کند. بنابراین، استقلال اعضای کمیته حسابرسی از مدیریت شرکت یک ویژگی ضروری است. حالت بهینه این است که کمیته حسابرسی به طور کامل از اعضای مستقل هیات‌مدیره تشکیل شود. برای مثال، موارد زیر می‌تواند به استقلال اعضای کمیته حسابرسی خدشه وارد کند:

• اعضای کمیته حسابرسی در دوره مالی جاری یا دوره‌های قبل در استخدام شرکت یا یکی از شرکت‌های هم‌گروه آن باشد.

• دریافت مشاوره یا جبران خدمات به گونه‌ای دیگر از سوی شرکت یا شرکت‌های هم‌گروه

• دریافت کمک‌های مالی از شرکت در قالب وام یا مساعده

• رابطه فامیلی درجه یک با یکی از اعضای تیم مدیریت

• عضو هیات مدیره یا سهامدار اصلی یکی از مشتریان عمده شرکت بودن

• نماینده یکی از سهامداران عمده شرکت بودن

براساس منشور کمیته حسابرسی مصوب هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، عضو مستقل کمیته، عضوی است فاقد هرگونه رابطه یا منافع مستقیم یا غیرمستقیم که بر تصمیم‌گیری مستقل وی اثرگذار باشد، موجب جانبداری وی از منافع فرد یا گروه خاصی از سهامداران یا سایر ذی‌نفعان یا سبب عدم رعایت منافع یکسان سهامداران شود. طبق این منشور، اعضای هیات مدیره یک شرکت، زمانی عضو مستقل محسوب می‌شوند که علاوه بر احراز شرایط مقرر در تعریف عضو مستقل، منتخب سهامدار عمده (سهامدار دارای کنترل) نباشند.

تخصص مالی

خوب است که هر یک از اعضای کمیته حسابرسی دانش مالی کافی داشته باشند. حداقل بتوانند صورت‌های مالی را مطالعه و آن را درک کنند. اعضای کمیته حسابرسی به منظور ایفای مسوولیت‌های خود باید به موضوعات زیر توجه کافی داشته باشند:

• اعداد و ارقام محاسبه شده بر مبنای استانداردهای حسابداری و سایر اعداد و ارقام گزارش شده در گزارش‌های مالی، شاخص‌های عملکرد کلیدی و نسبت‌های مالی شرکت.

• حوزه‌های قضاوتی پيچیده و حساس مثل حسابداری ذخایر، ارزشگذاری دارایی‌های نامشهود و حسابداری تلفیقی.

در آمریکا و انگلستان، حداقل یکی از اعضای کمیته حسابرسی باید تخصص حسابداری یا تخصص مالی مرتبط داشته باشد. این عضو می‌تواند از میان افرادی انتخاب شود که سابقه تجربی کافی در زمینه امور مالی و تامین مالی، حسابداری، حسابرسی شرکت‌های بورسی یا حسابرسی داخلی داشته باشند.

جلسات کمیته

اعضای کمیته حسابرسی باید در تمام جلسات کمیته حضور فعال داشته باشند. علاوه بر اعضای کمیته، ممکن است از برخی افراد دیگر نیز حسب مورد در جلسات دعوت به عمل آید. برای مثال، ممکن است از مدیر حسابرسی داخلی، یکی از شرکای موسسه‌ای که وظیفه حسابرسی شرکت را برعهده دارد، مدیر مالی شرکت، مشاور حقوقی درون‌سازمانی یا برون‌سازمانی در برخی جلسات دعوت شود.

در صورت نیاز، کمیته حسابرسی باید با مدیریت و حسابرسان داخلی و مستقل جلسات جداگانه‌ای را برگزار کند. موضوع جلسات با مدیریت می‌تواند شامل ارزیابی کار حسابرسان مستقل و کارمندان واحدهای حسابداری و حسابرسی داخلی شرکت باشد. گفت‌وگو‌ با حسابرسان مستقل و داخلی می‌تواند پیرامون نحوه همکاری این حسابرسان با مدیریت و کارمندان شرکت باشد.

صورتجلسات کمیته باید تهیه و در سریع‌ترین زمان ممکن برای اعضای کمیته و اعضای هیات مدیره (و حسابرسان داخلی و مستقل در صورت نیاز) ارسال شود. علاوه بر این، ريیس کمیته حسابرسی گزارش‌هایی را درخصوص اقدامات و فعالیت‌های کمیته، به اطلاع هیات مدیره شرکت برساند.

خوب است که تعداد جلسات برگزار شده توسط کمیته حسابرسی و تعداد اعضایی که در این جلسات حضور داشتند، در گزارش‌های مالی سالانه افشا شود.

اطلاعاتی که اعضای کمیته حسابرسی باید در وهله نخست به آن دست یابند:

نمایه 2، مهم‌ترین اطلاعاتی که اعضای کمیته باید در وهله نخست و پس از عضویت در کمیته به آن دست یابند، را نشان می‌دهد.

مسوولیت نظارت بر گزارشگری مالی

معمولا کمیته حسابرسی از طرف هیات مدیره مسوولیت اطمینان از منصفانه بودنِ (در ایران: مطلوبیتِ) گزارش‌های مالی شرکت را از طریق نظارت بر کنترل داخلی، فرآیند گزارشگری مالی و رعایت قوانین و مقررات برعهده می‌گیرد. جزئیات مسوولیت‌های کمیته حسابرسی هر شرکت ممکن است با توجه به شرایط خاص آن شرکت با شرکت‌های دیگر متفاوت باشد. اما به طور کلی، کمیته حسابرسی باید موارد زیر را مورد بررسی قرار دهد:

• کفایت و اثربخشی سیستم‌های مدیریت ریسک و آن دسته از کنترل‌های داخلی شرکت که بر گزارشگری مالی اثرگذار است.

• کفایت و اثربخشی سیستم‌های تهیه‌کننده داده‌های مالی که در گزارش‌های سالانه و میان‌دوره‌ای افشا می‌شوند.

• اقداماتی که در شرکت به منظور بررسی رعایت قوانین و مقررات انجام می‌شوند (آن دسته از مواردی که بر گزارش‌های مالی شرکت اثرگذار است).

• اقداماتی که در شرکت به منظور بررسی رعایت رویه‌های داخلی (مثل رویه‌های حسابداری، رویه‌های استخدام و جبران خدمات و …) انجام می‌شوند.

تشریح جزئیات مربوط به هر یک از موارد یاد شده خارج از حوصله این نوشته است، اما تنها به عنوان چند مثال مهم می‌توان گفت: کمیته حسابرسی باید متقاعد شود که تخصیص مسوولیت‌ها برای پایش روزانه کنترل‌های مالی به نحو مناسبی در شرکت وجود دارد، اما رأسا اقدام به پایش‌های روزمره نکند. کمیته حسابرسی باید بررسی کند که آیا مدیریت ارشد از طریق استقرار رویه‌هایی برای ارزیابی و مدیریت ریسک، «فرهنگ کنترلی» مناسبی را در شرکت ایجاد کرده است یا خیر. کمیته باید درک کافی از سیستم‌های کنترلی که مدیران برای تصویب معاملات، ثبت داده‌ها و رعایت الزامات در صورت‌های مالی مورد استفاده قرار می‌دهند، کسب كند. کمیته باید بررسی کند که آیا کنترل‌های داخلی پیشنهاد شده توسط حسابرسان مستقل و داخلی از سوی مدیریت شرکت به اجرا گذاشته می‌شود یا خیر. همچنین، کمیته باید در ارزیابی صورت‌های مالی و اطلاعات مالی دیگر، نسبت به شاخص‌ها و علائم تقلب هوشیار باشد.

مسوولیت‌های کمیته حسابرسی در ارتباط با گزارشگری مالی

تهیه صورت‌های مالی یکی از مسوولیت‌های اصلی مدیریت شرکت قلمداد می‌شود. کمیته حسابرسی نقش کلیدی را در مرور و ارزیابی صورت‌های مالی قبل از انتشار عمومی ایفا می‌کند و بنابراین اعضای این کمیته باید دانش مالی کافی داشته باشند. کمیته در اینگونه ارزیابی‌ها باید به نکات زیر توجه ویژه داشته باشد:

• سیاست‌های حسابداری اصلی، قضاوت‌ها و برآوردهای به‌کار رفته در صورت‌های مالی

• سیاست‌های حسابداری مورد استفاده توسط شرکت‌های هم‌گروه

• کیفیت سود و بررسی اقلام غیرمستمر و استثنایی

• تاثیر ریسک‌های کسب و کار شرکت بر صورت‌های مالی شرکت

• تغییرات مورد انتظار در رویه‌ها و سیاست‌های حسابداری

• تاثیر ساختار مالی شرکت بر سودآوری فعلی و آتی شرکت

نسخه‌ای از پیش‌نویس صورت‌های مالی باید حداقل چند روز قبل از تصویب توسط هیات مدیره و ارائه به حسابرس مستقل، به کمیته حسابرسی ارائه شود تا کمیته درخصوص آن اظهارنظر کند. در مرحله بعد، کمیته حسابرسی طی جلسه‌ای با مدیریت شرکت و حسابرسان مستقل، گزارش‌ها و صورت‌های مالی و یافته‌های حسابرسی را مورد بررسی قرار می‌دهند. اینکه کمیته حسابرسی باید چه نکاتی را درخصوص فرآیند گزارشگری مالی، سیاست‌ها و رویه‌های حسابداری، مسائل کلی صورت‌های مالی، اندازه‌گیری و شناخت در صورت‌های مالی، افشا و شفافیت در گزارشگری مالی مورد توجه قرار دهد، از حوصله این نوشته خارج است. مسائلی که اعضای کمیته حسابرسی باید در جلسه با حسابرسان حل و فصل كنند، نیز در نوشته‌ای جداگانه قابل بررسی است.

نوع ارزیابی‌ها با توجه به پیچیدگی شرکت و صنعت مربوطه متفاوت است. اما این ارزیابی می‌تواند شامل انتخاب و به‌کارگیری اصول و برآوردهای حسابداری، موارد افشا در صورت‌های مالی، افشا درخصوص مسائل مربوط به تداوم فعالیت (در صورت نیاز)، و هر موضوع مهم و مرتبط با فرآیند گزارشگری مالی شرکت باشد.

نوسانات با اهمیت عملکرد شرکت نسبت به سال مالی (دوره‌های میانی) قبل و نیز انحراف عملکرد واقعی شرکت از بودجه‌ها و پیش‌بینی‌ها باید تبیین و توجیه شود. کمیته باید توجه خاصی به معاملات پیچیده یا غیرعادی و حوزه‌های قضاوتی داشته باشد، به ویژه حوزه‌هایی که مفروضات مختلف می‌تواند آثار با اهمیتی بر صورت‌های مالی داشته باشد. مخارج تجدید ساختار، تحصیل‌ها، معاملات برون‌ترازنامه‌ای، معاملات با اشخاص وابسته، ارزشگذاری و کاهش ارزش دارایی‌ها، تعهدات مربوط به تضمین‌ها، تعهدات زیست محیطی یا ذخایر تعهدات از جمله این موارد است.

کمیته حسابرسی باید گزارش‌های مالی میان‌دوره‌ای را هم به دقت مورد بررسی قرار دهد و این بررسی فوایدی به شرح زیر دارد:

• افزایش توان کمیته برای شناسایی و توجه به موقع به مسائل با اهمیت.

• ایجاد جریان منظم و تقریبا مستمر اطلاعات از مدیریت به کمیته و افزایش شناخت اعضای کمیته از کسب و کار شرکت.

• ایجاد فرصت برای حسابرسان مستقل به منظور گفت‌وگو‌ با کمیته به ویژه درخصوص سیاست‌های حسابداری در سریع‌ترین زمان ممکن.

همکاری با حسابرسان مستقل

حسابرسان مستقل دانش و تجربیاتی دارند که می‌تواند به کمیته حسابرسی در ایفای مسوولیت‌هایش کمک کند. بحث و گفت‌وگو‌ی اعضای کمیته با حسابرسان مستقل باید پیرامون چهار حوزه کلیدی زیر باشد:

• صلاحیت حسابرسان: بررسی صلاحیت حسابرسان (شامل استقلال) برای اجرای کار

• ریسک و کنترل: ریسک‌های اصلی شناسایی شده توسط حسابرسان در رابطه با صورت‌های مالی و کنترل‌های شرکت و طرح حسابرسی حاصله و پاسخ به این ریسک‌ها

• گزارشگری مالی: سیاست‌های حسابداری، موارد افشا و مشاهدات مربوط به کیفیت کلی گزارشگری مالی

• موضوعات مربوط به حاکمیت شرکتی: موضوعات یادآوری شده توسط حسابرسان در حین کار که از نظر حسابرسان باید مورد توجه کمیته حسابرسی قرار گیرد.

کمیته حسابرسی باید در زمان مناسب به گفت‌وگو با حسابرسان مستقل بپردازد و نباید تنها بعد از تکمیل حسابرسی سالانه این کار را انجام دهد. حالت ایده‌آل این است که اعضای کمیته حسابرسی در طول سال حداقل سه یا چهار بار با حسابرسان مستقل جلسه برگزار كند (در منشور مصوب سازمان بورس و اوراق بهادار به حداقل دو بار در سال اشاره شده است).

کمیته حسابرسی و حسابرسان مستقل باید در هر یک از مراحل حسابرسی زیر جلساتی داشته باشند:

• قبل از انعقاد قرارداد حسابرسی: جهت تصویب دامنه کار، بررسی استقلال حسابرسان و موافقت با قرارداد حسابرسی

• طرح‌ریزی: تا کمیته بتواند رویکرد حسابرسی طرح‌ریزی شده را درک کند.

• در حین انجام حسابرسی: به منظور آگاهی کمیته از موضوعات مهم مربوط به حسابرسی

• حل و فصل مسائل و تکمیل کار: به منظور بحث و گفت‌وگو‌ درخصوص یافته‌های حسابرسی

همکاری با حسابرسان داخلی

واحد حسابرسی داخلی به کمیته حسابرسی در دستیابی به اهداف خود، به ویژه در حوزه کنترل داخلی، تقلب و رسیدگی‌های داخلی، کمک می‌کند. مدیر واحد حسابرسی داخلی می‌تواند توسط کمیته حسابرسی دعوت به جلسه شود و باید حداقل یکبار در سال با کمیته جلسه خصوصی داشته باشد. مسوولیت کمیته حسابرسی در زمینه ارتباط با واحد حسابرسی داخلی به شرح زیر است که تشریح جزئیات این مسوولیت‌ها از حوصله این نوشته خارج است.

• مرور و ارزیابی فعالیت‌ها، منابع و ساختار سازمانی واحد حسابرسی داخلی: چارت سازمانی واحد حسابرسی داخلی، برنامه حسابرسی داخلی، گزارش‌های دوره‌ای صادره از سوی آن واحد درخصوص اقدامات، برنامه‌های استخدام و آموزش نیروی انسانی برای این واحد، از جمله منابع اطلاعاتی است که اعضای کمیته می‌توانند از آن بهره‌برداری کنند.

• بررسی یافته‌ها و پیشنهادهای حسابرسان داخلی و عکس‌العمل مدیریت به این یافته‌ها

• ارزیابی اثربخشی کار واحد حسابرسی داخلی

گزارشگری کمیته حسابرسی

کمیته حسابرسی باید اقدامات و فعالیت‌های خود را به هیات‌مدیره گزارش كند. میزان رسمیت، جزئیات و تعداد دفعات گزارشگری کمیته به هیات مدیره حسب مورد متفاوت است. برای مثال، ممکن است هیات مدیره از کمیته درخواست كند گزارش مفصل‌تری درخصوص ارزیابی کنترل‌های داخلی شرکت ارائه كند. کمیته باید خلاصه‌ای از اقدامات و فعالیت‌های انجام شده در یک سال مالی را به همراه مجموعه‌ای از پیشنهادها گزارش كند.

در برخی از کشورها، کمیته حسابرسی موظف به گزارشگری به سهامداران نیز است. در این کشورها، ريیس کمیته حسابرسی در مجمع سالانه سهامداران شرکت حاضر می‌شود یا اینکه خلاصه‌ای مکتوب از فعالیت‌های کمیته حسابرسی در گزارش‌های سالانه گنجانده می‌شود.

براساس منشور کمیته حسابرسی مصوب هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، گزارش فعالیت سالانه کمیته حسابرسی حداقل شامل معرفی اعضا و سوابق آنها، اهم وظایف، فعالیت‌های انجام شده، دستاوردها و برنامه‌های آتی باید تهیه و در گزارش فعالیت هیات‌مدیره به مجمع عمومی درج شود. از طرف دیگر، حضور ريیس کمیته حسابرسی در مجمع عمومی جهت پاسخگویی به سوالات سهامداران جزو سایر مسوولیت‌های کمیته حسابرسی آورده شده است.

بهترین رویه این است که اطلاعاتی درخصوص سازمان کمیته و اعضای آن، منشور و مسوولیت‌های کمیته و فعالیت‌های اصلی آن طی سال، در گزارش‌های سالانه شرکت افشا شود. باز شدن کانال‌های ارتباطی کمیته حسابرسی با سهامداران در کشورهای توسعه یافته حکایت از آن دارد که کمیته‌های حسابرسی نقش فعال‌تری را در افزایش شفافیت در اطلاعات مالی گزارش شده به بازار ایفا خواهند کرد.

براساس «دستورالعمل كنترل‌های داخلي ناشران پذيرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران»، هيات مديره‌ شرکت‌های پذيرفته‌شده در بورس و فرابورس مکلفند نسبت به استقرار و به‌کارگیری كنترل‌های داخلی مناسب و اثربخش به منظور دستیابی به اهداف شرکت، اطمینان حاصل كند. برای ایفای این مسوولیت، هیات‌ مدیره شرکت باید سیستم كنترل‌های داخلی را با توجه به چارچوب كنترل‌های داخلی ياد شده در دستورالعمل مزبور، حداقل به‌طور سالانه بررسی و نتایج آن را در گزارشي تحت عنوان «گزارش كنترل‌های داخلي» درج و افشا كند.

گزارش كنترل‌های داخلی باید به امضای مدیرعامل، هیات‌مدیره، بالاترین مقام مالی و ريیس کمیته حسابرسی شرکت برسد. حسابرس مستقل شركت موظف است در گزارش خود به مجمع عمومي صاحبان سهام در خصوص استقرار و به‌کارگیری سیستم كنترل‌های داخلي مناسب و اثربخش توسط شرکت، با توجه به چارچوب كنترل‌های داخلی عنوان شده در این دستورالعمل، اظهارنظر كند. علاوه بر این، در صورتی که نقاط ضعف بااهمیتی در سیستم کنترل‌های داخلی حاکم بر گزارشگری مالی شرکت وجود داشته باشد ولی در «گزارش کنترل‌های داخلی» هیات مدیره افشا نشده باشد یا افشای آن ناقص باشد، این موضوع باید در گزارش حسابرس تصریح و نسبت به آثار آن بر دستیابی شرکت به اهداف تعیین‌شده موضع‌گیری شود. هيات ریيسه‌ مجمع عمومي صاحبان سهام شركت موظف است با توجه به «گزارش كنترل‌های داخلي» و اظهارنظر حسابرس مستقل نسبت به كنترل‌های داخلي، اقدامات مقتضي را به هيات مديره شركت تكليف كند.

 سخن پایانی: انتظارات سهامداران و فعالان بازار سرمایه

مهم‌ترین انتظارات سهامداران و فعالان بازار سرمایه از کمیته‌های حسابرسی شرکت‌های بورسی و فرابورسی به شرح زیر است:

1. حال که سازمان بورس و اوراق بهادار با هدف کمک به ایفای مسوولیت نظارتی هیات مدیره و بهبود آن، تشکیل کمیته‌های حسابرسی در ناشران بورسی و فرابورسی را الزامی كرده است، خوب است که این کمیته از همان ابتدا در نقش واقعی خود متولد شود و در حد یک کمیته منفعل و صوری تنزل نیابد. سازمان بورس و اوراق بهادار، اعضای هیات مدیره شرکت‌ها، مدیران ارشد اجرایی شرکت‌ها و حسابرسان مستقل و داخلی باید کمک کنند تا این نوزاد جدید بازار سرمایه خیلی زود دارای هویت قابل احترام در شرکت‌ها شود.

2. انتخاب اعضای واجد شرایط مهم‌ترین نکته در مرحله شکل‌گیری کمیته حسابرسی است که نظارت جدی سازمان بورس و اوراق بهادار را می‌طلبد. صلاحیت اعضای کمیته و ارتباط آنها با شرکت و مدیران از کلیه جهات، موضوع بسیار مهمی است که باید بر آنها نظارت جدی صورت گیرد. خوشبختانه، تعداد متخصصین مالی در کشور به حدی رسیده است که شرکت‌های پذیرفته شده در بورس یا فرابورس از آنها بی‌بهره نمانند. اثربخشی ایفای مسوولیت نظارتی توسط کمیته حسابرسی در شرکت‌های مختلف، متفاوت است و به ترکیب و اقدامات این کمیته بستگی دارد و در نتیجه، چیدمان اعضای این کمیته از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. از طرف دیگر، افرادی اقدام به پذیرش عضویت در کمیته حسابرسی شرکت‌های بورسی و فرابورسی كنند که از دانش و تجربیات کافی در این زمینه برخوردار بوده و قادر به ایجاد ارزش افزوده در تصمیمات هیات مدیره هستند.

3. تاثیر افزودن کمیته حسابرسی به ساختار حاکمیت شرکتی بنگاه‌های اقتصادی باید برای سهامداران ملموس باشد. برای مثال، انتظار مسوولان و فعالان بازار سرمایه این است که با استقرار این کمیته در شرکت‌های بورسی و فرابورسی، دقت و شفافیت صورت‌های مالی این شرکت‌ها افزایش یابد و شاهد تعدیلات سنواتی (به ویژه از نوع اصلاح اشتباه) کمتری در سال‌های آینده باشیم. همچنین، انتظار می‌رود دقت پیش‌بینی‌های مالی منتشر شده به صورت عمومی افزایش یابد و شاهد انحرافات کمتری بین عملکرد واقعی و بودجه شرکت‌ها باشیم.

4. در سال جدید و با استقرار کمیته‌های حسابرسی، امید است که سرعت جریان اطلاعات از ناشران به سرمایه‌گذاران بالقوه و بالفعل افزایش یابد. برای مثال، امیدواریم پیش‌بینی‌های مالی در سریع‌ترین زمان ممکن به بورس ارسال شوند، اطلاعات و رخدادهای با اهمیت که نیاز به افشای فوری دارند در اسرع وقت به سازمان بورس و اوراق بهادار اطلاع‌رسانی شوند، تاریخ برگزاری مجامع عمومی عادی سالانه به منظور تصویب صورت‌های مالی به تاریخ پایان سال مالی مربوطه نزدیک‌تر شود و گزارش‌های میان‌دوره‌ای هر چه سریع‌تر براي انتشار عمومی به سازمان بورس و اوراق بهادار ارسال شوند و در صورت نیاز حسابرسی شوند.

5. با توجه به نکات اشاره شده در بندهای قبل، انتظار می‌رود فرصت‌های سوداگری برای استفاده از اطلاعات نهانی شرکت‌ها بیش از پیش کاهش یابد و نقل و انتقال ثروت در فضای عادلانه‌تری صورت پذیرد.

6. شفافیت بیشتر راجع به اقدامات و فعالیت‌ها و برنامه‌های کمیته حسابرسی، اعتماد بیشتر سهامداران و سایر استفاده‌کنندگان از گزارش‌های مالی را فراهم خواهد کرد. بنابراين انتظار می‌رود شفاف‌سازی لازم درخصوص کارهای کمیته حسابرسی برای سهامداران به‌عمل آید.

7. با عنایت به افزایش نظارت بر کنترل‌های داخلی بعد از استقرار کمیته‌های حسابرسی، انتظار می‌رود سیستم کنترل‌های داخلی شرکت‌ها بهبود یابد و نامه‌های مدیریت صادره از سوی حسابرسان مستقل و سایر پیشنهادهای ارائه شده از سوی حسابرسان داخلی و مستقل جدی‌تر گرفته شود. به تبع آن، کاهش سوء استفاده‌ها و تقلب‌های مالی احتمالی یکی دیگر از پیامدهای مثبت مورد انتظار است.

8. انتظار می‌رود در سال‌های آینده شاهد تغییرات بی‌مورد حسابرسان مستقل نباشیم یا اینگونه تغییرات کاهش یابد و در نتیجه استقلال حسابرسان و حرفه حسابرسی ارتقا یابد.

9. در صورت ارتقای استقلال حسابرسان، پیش‌بینی می‌شود کیفیت حسابرسی صورت‌های مالی شرکت‌ها نیز در آینده افزایش یابد.

10.کاهش بندهای توضیحی در اظهارنظرهای حسابرسی مورد انتظار است، به ویژه آن دسته از بندهای توضیحی که آثار قابل توجهی بر وضعیت و عملکرد مالی شرکت‌ها خواهد داشت.

11. همچنین، پیش‌بینی می‌شود رعایت قوانین و مقررات، به ویژه مقررات مربوط به بازار سرمایه، در شرکت‌ها ارتقا یابد.

12. در نهایت باید گفت، انتظار می‌رود با توجه به افزایش نظارت کمیته حسابرسی، فرآیند کلی گزارشگری مالی بهبود یابد و حقوق سهامداران بیش از پیش حفظ شود.

*عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی

** مدرس دانشگاه و کارشناس بازار سرمایه

 دکتر یحیی حساس یگانه                                                                                                                

مسعود غلام‌زاده لداری