یکی از ثمرات مکانیزه نمودن فرایندها علاوه بر سهولت و تسریع انجام کارها، فراهم آوردن امکان کنترل و نظارت و جلوگیری از سوء استفاده های افراد سود‌جو است. در خصوص چک به عنوان ابزار پرداخت مقبول در جامعه، بانک مرکزی در تلاش است با نظام مند نمودن فرایند از نقطه آغازین که درخواست مشتری برای دریافت دسته چک است تا نقطه پایانی که در واقع تسویه بین بانک و مشتری انجام می شود، امکان سوء استفاده را به حداقل میزان ممکن برساند. در همین راستا، اقدام به راه اندازی سامانه “چکاوک” نمود.
وضعیت پردازش چک‌های بین بانکی
در حال حاضر وضعیت پردازش چک‌های بین بانکی در کشور به گونه‌ای است که مشتری با مراجعه به شعب بانک‌ها لاشه چک و فرم تکمیل شده حاوی مشخصات و اطلاعات چک را به بانک ارائه و رسید دریافت می‌کند. سپس فهرست روزانه چک‌های انتقالی ثبت شده در سیستم تهیه و با مندرجات چک مطابقت داده شده و به تحصیلدار شعب تحویل داده می‌شود. چک‌های انتقالی واصله به واحد پایاپای هر بانک توسط تحویلدار ارائه شده و در آنجا اطلاعات چک‌ها و مندرجات لیست‌ها بررسی و چک‌ها بر اساس بانک متعهد تفکیک می‌شود. سپس چک‌های عهده هر بانک به همراه فرم توازن مبالغ بدهکار و بستانکار بانک‌ها براساس اطلاعات مندرج در تابلو مبادلات روز جاری و برگشتی‌های روز قبل، به نماینده بانک تحویل می‌شود.
اطلاعات مربوط به چک‌های تحویل گرفته شده از اتاق پایاپای در سیستم هر بانک ثبت شده و پس از بررسی و تفکیک چک‌ها به شعب مورد نظر برای پرداخت وجه چک در صورت وجود موجودی و صدور گواهی عدم‌پرداخت در صورت بروز مشکلات مربوطه ارسال می‌شود. اطلاعات مربوط به چک‌های پاس شده و برگشتی در فهرست دریافتی چک‌ها درج شده و جهت انتقال به واحد کلرینگ به تحصیلدار شعبه تحویل می‌شود؛ در نهایت لاشه چک‌های برگشتی به همراه چک‌های واگذاری شده عهده سایر بانک‌ها به اتاق اسناد بانکی توسط اداره پایاپای هر بانک واگذار می‌شود.
مشکلات سیستم پردازش چک‌های بین بانکی
این سیستم مشکلاتی را در سیستم پردازش چک‌های بین بانکی ایجاد کرده است. از جمله این مشکلات کاهش کنترل بانک مرکزی بر حدود بدهکاری بانک‌ها با توجه به پایاپای شدن اسناد و دستی بودن فرآیند و نهایتا عدم‌کنترل بر بدهکار شدن حساب بانک‌ها نزد بانک مرکزی است. ضمن اینکه پردازش دستی چک‌ها منجر به اشتباهات انسانی در درج اطلاعات مربوط به چک‌ها در تمامی بخش‌ها و ثبت نشدن اصلاحی‌ها می‌شود. بانک مرکزی معتقد است که سیستم پردازش چک به‌صورت دستی موجب کندی انجام عملیات مربوط به تسویه چک‌ها خصوصا در چک‌های بین استانی، ایجاد تشکیلات عریض و طویل جهت پردازش چک‌های بین بانکی در سراسر کشور، پرهزینه بودن رویه اعم از زمانی، انسانی، مالی می‌شود و ریسک ناشی از حملونقل فیزیکی لاشه چک‌ها به دلیل استاندارد نبودن مشخصات فیزیکی و محتوایی چک‌ها در بانک‌های مختلف بالا است؛ ضمن اینکه عدم‌امکان پردازش ماشینی چک‌ها در سیستم دستی پردازش چک‌ها از دیگر مشکلات این سیستم است.
راه‌حلی برای رفع مشکلات
در روزهای پایانی سال 91 شورای پول و اعتبار در مصوبه‌ای طراحی و پیاده‌سازی سامانه چکاوک را با هدف ساکن‌سازی لاشه چک و با قابلیت پذیرش و پردازش الکترونیکی چک‌های کاغذی بین‌بانکی و انجام تراکنش‌های الکترونیکی با استفاده از سامانه پایاپای الکترونیکی(پایا) الزامی اعلام کرد.
دامنه فعالیت پروژه چکاوک شامل سوئیچ مرکزی است که از طریق واسطی امن به درگاه واحدی در هر بانک متصل شده و درگاه مزبور مسوول جمع‌آوری تمامی درخواست‌های پردازش چک‌های وصولی از شعب و انتقال آنها به سامانه چکاوک و همچنین اخذ پیام‌های مربوط به چک‌های عهده و ارسال به مراکز پردازش درون بانکی و ارائه پاسخ و نتیجه بررسی به سامانه چکاوک است. تمامی بانک‌ها و موسسات اعتباری موظفند مشخصات پیام‌های ارسالی و دریافتی در فرآیند مزبور را براساس مستند قالب پیام‌‌ها و اطلاعات تبادلی مابین شبکه بانکی و سامانه چکاوک منسجم کنند.تبادل اطلاعات از درگاه واحد مستقر در هر بانک به سامانه چکاوک و بالعکس با استفاده از سامانه نماد (نظام مدیریت امضای دیجیتال بانک مرکزی) صورت می‌پذیرد.
هدف پروژه چکاوک چیست؟
این مقام مسوول در بانک مرکزی هدف از اجرایی شدن پروژه چکاوک را استفاده از زیر‌ساخت‌های موجود الکترونیکی برای پردازش چک‌ها، نظارت کامل و دقیق بانک مرکزی بر روند پرداخت‌‌های چکی در سراسر کشور، سیاست‌گذاری و اعمال موثر سیاست‌های بانک مرکزی بر نحوه مبادلات چک‌ها به صورت بین‌بانکی، اعمال سقف‌های سیاستی و کنترل میزان بدهکاری حساب بانک‌ها نزد بانک مرکزی، در دست‌بودن به‌روز و کارآمد تمامی مبادلات بین بانکی اعم از چک و سایر ابزار‌های پرداخت و کنترل کامل بانک مرکزی بر انواع نظام‌های پرداخت و صرف مدت زمان کمتر جهت مقابله اقلام به منظور مشاهده تصویر، مبلغ و امضای چک اعلام کرد. او افزود: کاهش ریسک سوءاستفاده از چک‌ها به جهت سرعت گردش کار، استفاده از گواهی دیجیتال (کلید عمومی و خصوصی) به منظور عدم‌دسترسی اشخاص غیرمجاز به مفاد چک‌ها، حذف عملیات حملونقل چک‌ها بین بانک‌های متعهد و ذی‌نفع، جلب رضایت مشتریان با ارائه خدمات بهتر و سریع‌تر، کاهش هزینه‌های پردازش چک‌ها و استانداردسازی چک‌ها را از دیگر اهداف این سامانه عنوان کرد.
بانک مرکزی از سه ماه پیش، یکی دیگر از سیستم‌های پیش‌بینی شده در طرح استقرار نظام جامع پرداخت را با عنوان سیستم انتقال تصویر چک (چکاوک) راه‌اندازی کرد؛ این سیستم، انتقال چک به صورت فیزیکی را کاهش داده و یکی از اجزای نظام جامع پرداخت محسوب می‌شود.
وضعیت پردازش چک‌های بین بانکی
در حال حاضر وضعیت پردازش چک‌های بین بانکی در کشور به گونه‌ای است که مشتری با مراجعه به شعب بانک‌ها لاشه چک و فرم تکمیل شده حاوی مشخصات و اطلاعات چک را به بانک ارائه و رسید دریافت می‌کند. سپس فهرست روزانه چک‌های انتقالی ثبت شده در سیستم تهیه و با مندرجات چک مطابقت داده شده و به تحصیلدار شعب تحویل داده می‌شود. چک‌های انتقالی واصله به واحد پایاپای هر بانک توسط تحویلدار ارائه شده و در آنجا اطلاعات چک‌ها و مندرجات لیست‌ها بررسی و چک‌ها بر اساس بانک متعهد تفکیک می‌شود. سپس چک‌های عهده هر بانک به همراه فرم توازن مبالغ بدهکار و بستانکار بانک‌ها براساس اطلاعات مندرج در تابلو مبادلات روز جاری و برگشتی‌های روز قبل، به نماینده بانک تحویل می‌شود.
اطلاعات مربوط به چک‌های تحویل گرفته شده از اتاق پایاپای در سیستم هر بانک ثبت شده و پس از بررسی و تفکیک چک‌ها به شعب مورد نظر برای پرداخت وجه چک در صورت وجود موجودی و صدور گواهی عدم‌پرداخت در صورت بروز مشکلات مربوطه ارسال می‌شود. اطلاعات مربوط به چک‌های پاس شده و برگشتی در فهرست دریافتی چک‌ها درج شده و جهت انتقال به واحد کلرینگ به تحصیلدار شعبه تحویل می‌شود؛ در نهایت لاشه چک‌های برگشتی به همراه چک‌های واگذاری شده عهده سایر بانک‌ها به اتاق اسناد بانکی توسط اداره پایاپای هر بانک واگذار می‌شود.
.
مشکلات سیستم پردازش چک‌های بین بانکی
این سیستم مشکلاتی را در سیستم پردازش چک‌های بین بانکی ایجاد کرده است. از جمله این مشکلات کاهش کنترل بانک مرکزی بر حدود بدهکاری بانک‌ها با توجه به پایاپای شدن اسناد و دستی بودن فرآیند و نهایتا عدم‌کنترل بر بدهکار شدن حساب بانک‌ها نزد بانک مرکزی است. ضمن اینکه پردازش دستی چک‌ها منجر به اشتباهات انسانی در درج اطلاعات مربوط به چک‌ها در تمامی بخش‌ها و ثبت نشدن اصلاحی‌ها می‌شود. بانک مرکزی معتقد است که سیستم پردازش چک به‌صورت دستی موجب کندی انجام عملیات مربوط به تسویه چک‌ها خصوصا در چک‌های بین استانی، ایجاد تشکیلات عریض و طویل جهت پردازش چک‌های بین بانکی در سراسر کشور، پرهزینه بودن رویه اعم از زمانی، انسانی، مالی می‌شود و ریسک ناشی از حملونقل فیزیکی لاشه چک‌ها به دلیل استاندارد نبودن مشخصات فیزیکی و محتوایی چک‌ها در بانک‌های مختلف بالا است؛ ضمن اینکه عدم‌امکان پردازش ماشینی چک‌ها در سیستم دستی پردازش چک‌ها از دیگر مشکلات این سیستم است.
راه‌حلی برای رفع مشکلات
محمود احمدی، دبیر کل بانک مرکزی در خصوص برنامه این بانک برای رفع مشکلات پیش گفته به سابقه این طرح اشاره کرد و گفت: در روزهای پایانی سال 91 شورای پول و اعتبار در مصوبه‌ای طراحی و پیاده‌سازی سامانه چکاوک را با هدف ساکن‌سازی لاشه چک و با قابلیت پذیرش و پردازش الکترونیکی چک‌های کاغذی بین‌بانکی و انجام تراکنش‌های الکترونیکی با استفاده از سامانه پایاپای الکترونیکی(پایا) الزامی اعلام کرد.
دبیر کل بانک مرکزی در پاسخ به این سوال که «دامنه فعالیت پروژه چکاوک چگونه است؟» گفت: دامنه فعالیت پروژه چکاوک شامل سوئیچ مرکزی است که از طریق واسطی امن به درگاه واحدی در هر بانک متصل شده و درگاه مزبور مسوول جمع‌آوری تمامی درخواست‌های پردازش چک‌های وصولی از شعب و انتقال آنها به سامانه چکاوک و همچنین اخذ پیام‌های مربوط به چک‌های عهده و ارسال به مراکز پردازش درون بانکی و ارائه پاسخ و نتیجه بررسی به سامانه چکاوک است. تمامی بانک‌ها و موسسات اعتباری موظفند مشخصات پیام‌های ارسالی و دریافتی در فرآیند مزبور را براساس مستند قالب پیام‌‌ها و اطلاعات تبادلی مابین شبکه بانکی و سامانه چکاوک منسجم کنند. به گفته وی تبادل اطلاعات از درگاه واحد مستقر در هر بانک به سامانه چکاوک و بالعکس با استفاده از سامانه نماد (نظام مدیریت امضای دیجیتال بانک مرکزی) صورت می‌پذیرد.
.
هدف پروژه چکاوک چیست؟
این مقام مسوول در بانک مرکزی هدف از اجرایی شدن پروژه چکاوک را استفاده از زیر‌ساخت‌های موجود الکترونیکی برای پردازش چک‌ها، نظارت کامل و دقیق بانک مرکزی بر روند پرداخت‌‌های چکی در سراسر کشور، سیاست‌گذاری و اعمال موثر سیاست‌های بانک مرکزی بر نحوه مبادلات چک‌ها به صورت بین‌بانکی، اعمال سقف‌های سیاستی و کنترل میزان بدهکاری حساب بانک‌ها نزد بانک مرکزی، در دست‌بودن به‌روز و کارآمد تمامی مبادلات بین بانکی اعم از چک و سایر ابزار‌های پرداخت و کنترل کامل بانک مرکزی بر انواع نظام‌های پرداخت و صرف مدت زمان کمتر جهت مقابله اقلام به منظور مشاهده تصویر، مبلغ و امضای چک اعلام کرد. او افزود: کاهش ریسک سوءاستفاده از چک‌ها به جهت سرعت گردش کار، استفاده از گواهی دیجیتال (کلید عمومی و خصوصی) به منظور عدم‌دسترسی اشخاص غیرمجاز به مفاد چک‌ها، حذف عملیات حملونقل چک‌ها بین بانک‌های متعهد و ذی‌نفع، جلب رضایت مشتریان با ارائه خدمات بهتر و سریع‌تر، کاهش هزینه‌های پردازش چک‌ها و استانداردسازی چک‌ها را از دیگر اهداف این سامانه عنوان کرد.
.
رابطه شاپرک و چاپ و توزیع چک به صورت متمرکز چیست؟
پروژه چاپ و توزیع چک به صورت متمرکز در بانک مرکزی، با هدف ارتقا و رعایت ضرایب امنیتی چک به عنوان اوراق بهادار، ایجاد قابلیت کنترل‌های سیستمی و همچنین درنظر گرفتن الزامات ناظر بر طراحی چک در راستای یکسان‌سازی و هماهنگ کردن طرح آن در تمامی بانک‌ها در دست بررسی قرار دارد تا با ایجاد زیرساخت صدور متمرکز دسته چک، رویه‌های پردازش و صدور این ابزار مهم مطابق با «دستورالعمل حساب جاری» منسجم شود. همچنین با جمع‌آوری و تجمیع اطلاعات چک برگشتی امکان مقابله با رویه‌های نامناسب موجود در شعب و ارسال دسته چک به درب منزل متقاضی و کنترل و نظارت موثر بر عدم‌ارائه دسته‌چک به افراد دارای سابقه چک برگشتی براساس استعلام از سامانه جامع متمرکز چک برگشتی موجود در این بانک فراهم خواهد شد.
به منظور ایجاد شفافیت حداکثری در زمینه کارکرد حساب جاری اشخاص، با اختصاص شماره‌شناسه استعلام مرتبط با سریال هر برگ از دسته چک متقاضی؛ امکان دریافت اطلاعاتی در خصوص صحت نام صاحب حساب درج شده روی برگه چک و اطلاعات مربوط به سابقه چک برگشتی و خلاصه‌ای از وضعیت اعتباری وی با اعلام شماره شناسه مزبور در سامانه استعلام همگانی بانک مرکزی برای مشتریان بانکی ایجاد می‌شود.
اخبار منتخب بانکی دات آی آر: