در حوزه امور مالی و تجاری ریسک به معنای احتمال وقوع رخدادهایی است که موجب صدمه و زیان به سود یا اصل سرمایه می‌شود.
با توجه به احتمال بالای وقوع انواع ریسک در زندگی روزمره و نیز فعالیت‌های مالی و تجاری، اتخاذ راهکارهایی برای مدیریت بهینه ریسک، باعث شده است تا ابزارهای مالی و روش‌های متعددی در این خصوص ابداع و تنظیم شود. در یک تقسیم بندی اولیه از نظر زمانی دو نگرش به ریسک قابل تصور است: پیشگیری از ریسک و پوشش ریسک. در نگرش نخست اقداماتی به انجام می‌رسد تا احتمال وقوع ریسک به حداقل برسد، اما نگرش دوم بر این مبنا استوار شده است که در صورت تحقق ریسک محتمل-به‌رغم اتخاذ تمامی تدابیر احتمالی- چگونه می‌توان تبعات مالی ناشی از آن را جبران کرد. به عنوان مثال بانک‌ها در ارائه تسهیلات مالی به مشتریان خود با ریسک عدم‌بازپرداخت آنها مواجه هستند؛ بنابراین نخست با اعتبارسنجی دقیق مشتری و بررسی وضعیت مالی او نسبت به پیشگیری از ریسک اقدام میکنند، به این معنا که از ارائه تسهیلات به مشتریانی که وضعیت اعتباری مناسبی ندارند، خودداری میکنند. علاوه‌بر آن بانک‌ها با اخذ وثایق لازم نسبت به پوشش ریسک خود اقدام میکنند؛ یعنی در صورت عدم‌بازپرداخت تسهیلات اعطایی، با استفاده از وثایق اخذ شده از مشتریان ریسک خود را پوشش می‌دهند.
دو ابزار بیمه‌نامه و ضمانت‌نامه را می‌توان رایج‌ترین، کارآمدترین و سودمندترین ابزارهای پوشش ریسک نامید. این دو ابزار هم در تجارت داخلی و هم بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرند و با توجه به گستردگی استفاده از آنها و نیز قابلیت انعطاف فراوانی که دارند برای پوشش انواع ریسک دارای قابلیت‌های متعددی هستند. در عین حال از آنجا که این دو ابزار با تفاوت‌هایی که دارند هر یک انواع مشخصی از ریسک را تحت پوشش خود قرار می‌دهند در ادامه به تفاوت‌های این دو ابزار پرداخته می‌شود.
۱- نوع ریسک
بیمه‌نامه به زبان ساده روشی است برای انتقال ریسک به طور کلی و عام و خارج از اراده افراد. هر گاه یک فرد یا شرکت خود را مواجه با مخاطراتی احتمالی ببیند که برای او زیان مالی به همراه خواهد داشت، برای پوشش ریسک مترتبه، با دریافت بیمه‌نامه از یک شرکت بیمه ریسک مربوطه را به شرکت بیمه انتقال داده و پوشش مالی ناشی از تبعات احتمالی ریسک را در مقابل پرداخت حق بیمه به دست می‌آورد. ریسک حوادث متعددی چون آتش سوزی، زلزله، سرقت و به طور کلی همانطور که اشاره شد هر حادثه‌ای که خارج از اراده انسانی تحمیل شود را می‌توان از طریق بیمه‌نامه تحت پوشش قرار داد، اما ضمانت‌نامه‌های بانکی ابزاری هستند برای پوشش ریسک احتمالی ناشی از عدم‌ایفای تعهدات یکی از طرفین یک رابطه تجاری یا مالی. به عنوان مثال چنانچه قراردادی برای خرید یک کالای مشخص بین یک خریدار و فروشنده منعقد شود، خریدار ممکن است خود را با ریسک عدم‌ایفای صحیح تعهدات فروشنده (ارسال کالای معیوب) مواجه ببیند. در این شرایط فروشنده بنا به درخواست خریدار و برای پوشش ریسک مزبور با مراجعه به بانک و تودیع وثایق لازم درخواست صدور ضمانت‌نامه به نفع خریدار را ارائه می‌کند که ضمانت‌نامه صادره عملا خریدار را در مقابل ریسک عدم‌ایفای تعهدات فروشنده پوشش می‌دهد. در این رابطه فروشنده متقاضی ضمانت‌نامه، خریدار ذی‌نفع ضمانت‌نامه و بانک ضامن نام دارند. به‌طور خلاصه همانطور که اشاره شد، بیمه‌نامه و ضمانت‌نامه هر چند هر دو ابزارهای پوشش ریسک هستند؛ اما نوع ریسک در این دو ابزار کاملا متفاوت است. در بیمه‌نامه ریسک به طور کلی و خارج از اراده افراد پوشش داده می‌شود؛ اما در ضمانت‌نامه ریسک ناشی از عدم‌ایفای تعهدات افراد در روابط تجاری و مالی تحت پوشش قرار می‌گیرد.
۲- ماهیت تبعی و مستقل
تفاوت مهم دیگری که این دو ابزار را از یکدیگر جدا می‌سازد ماهیت تبعی بیمه‌نامه در مقابل ماهیت مستقل و اسنادی ضمانت‌نامه است. تبعی بودن بیمه‌نامه به این معنا است که پرداخت خسارت زمانی موضوعیت خواهد یافت که وقوع خسارت در عالم واقع و طبق تایید کارشناسان بیمه محقق شده باشد. یک شرکت بیمه به هیچ عنوان تا خود راسا و با مشاهده جزئیات از وقوع خسارت مطمئن نگردد، هیچ وجهی را به شخص بیمه‌شده پرداخت نمی‌کند. پس در یک بیمه‌نامه وقوع خسارت و اثبات و احراز آن برای شرکت بیمه شرط لازم برای پرداخت خسارت است. در مقابل ضمانت‌نامه‌های بانکی امروزه تقریبا همگی از نوع مستقل و عندالمطالبه محسوب می‌شوند که ضامن باید صرفا با دریافت مطالبه کتبی وجه توسط ذی‌نفع ضمانت‌نامه مطابق با متن ضمانت‌نامه نسبت به پرداخت وجه اقدام کند. ضامن بر خلاف شرکت بیمه به هیچ عنوان با خسارت در عالم واقع و احراز و اثبات آن مواجه نمی‌باشد، بلکه صرفا با اسناد و مدارک مواجه است که در اینجا منظور مطالبه کتبی ذی‌نفع یا هر سند و مدرک دیگری است که در متن ضمانت‌نامه به عنوان شرط پرداخت گنجانده شده باشد.
۳- مبلغ قابل پرداخت
در بیمه‌نامه شرکت بیمه پس از بررسی دقیق خسارت وارده صرفا مبلغی معادل خسارت واردشده طبق شرایط بیمه‌نامه را پرداخت خواهد کرد حتی اگر سقف مبلغ بیمه‌نامه بسیار بیشتر از مبلغ خسارت باشد، اما در ضمانت‌نامه ذی‌نفع می‌تواند هر مبلغی را تا سقف مبلغ ضمانت‌نامه مطابق متن ضمانت‌نامه از ضامن مطالبه و دریافت کند. بر خلاف بیمه‌نامه، در ضمانت‌نامه ضامن نمی‌تواند پرداخت وجه را منوط به میزان خسارت وارده کند؛ چرا که اساسا همانطور که در بند (۲) اشاره شد، ضامن بر خلاف شرکت بیمه نمی‌تواند به موضوع خسارت و جزئیات آن وارد شود.
سعید تراشیون – معاون اداره ضمانت‌نامه‌های خارجی بانک تجارت