در قوانین جمهوری اسلامی ایران، کودک به فردی اطلاق می‌شود که به سن بلوغ نرسیده باشد. قانون مدنی در تبصره یک ماده ۱۲۱۰ اعلام کرده است؛ سن بلوغ در پسر ۱۵ سال تمام قمری و در دختر، ۹ سال تمام قمری است. بنابراین از نظر قانون مدنی، دختری که ۹ سال قمری و پسری که ۱۵سال تمام قمری دارد، بالغ محسوب شده و می‌توانند مانند فردی کبیر و بزرگسال تمامی اعمال حقوقی را انجام داده و همچنین از این سن، مسئولیت کیفری آن‌ها شروع می‌شود.
کودکان به علت ناتوانی در دفاع از خود به توجه و مراقبت خاصی نیاز دارند. در این میان قانون‌گذار در حمایت از این قشر، شرایط خاصی را برای کار آنان در نظر گرفته است که در صورت رعایت نکردن این شرایط، کارفرما مجازات خواهد شد. اگر می‌خواهید با این حقوق آشنا شوید گفت‌وگو با سیدعلی کاظمی، حقوقدان و قاضی دادگستری را بخوانید.
کودک به چه کسی گفته می‌شود
در قوانین جمهوری اسلامی ایران، کودک به فردی اطلاق می‌شود که به سن بلوغ نرسیده باشد. قانون مدنی در تبصره یک ماده ۱۲۱۰ اعلام کرده است؛ سن بلوغ در پسر ۱۵ سال تمام قمری و در دختر، ۹ سال تمام قمری است. بنابراین از نظر قانون مدنی، دختری که ۹ سال قمری و پسری که ۱۵ سال تمام قمری دارد، بالغ محسوب شده و می‌توانند مانند فردی کبیر و بزرگسال تمامی اعمال حقوقی را انجام داده و همچنین از این سن، مسئولیت کیفری آن‌ها شروع می‌شود.
اما در برخی امور پایان کودکی، سن بلوغ نیست، زیر ۱۸ ساله‌ها نمی‌توانند وارد مبادلات مالی و خرید و فروش شوند، قادر به شرکت در انتخابات و تعیین سرنوشت خود نیستند، دریافت گذرنامه برای زیر ۱۸ ساله‌ها مقدور نیست و استخدام در اداره‌های دولتی و اخذ گواهینامه برای وسایل نقلیه موتوری برای افراد زیر ۱۸ سال ممنوع است. همچنین در پیمان نامه جهانی حقوق کودک که جمهوری اسلامی ایران نیز در اسفند ماه ۱۳۷۲ رسما آن را پذیرفته و به آن ملحق شده است، طبق ماده یک کنوانسیون مذکور هر انسان زیر سن ۱۸ سال، کودک محسوب می‌شود.
کار کودک از نظر سازمان بین‌المللی کار
کار کودک از نظر سازمان بین‌المللی کار به آن دسته از فعالیت‌های اقتصادی کودکان گفته می‌شود که باعث آسیب رسیدن به سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی کودکان می‌شود یا آموزش آنان را از سه طریق دچار مشکل می‌کند.
در مواردی که کودکان به علت فقر اقتصادی یا فرهنگی خانواده‌ها مجبور به ترک تحصیل می‌شوند یا اصلا از ابتدا سر کلاس درس حاضر نشوند یا اینکه به اجبار ساعات زیادی از شبانه روز را به کار کردن و درس خواندن در کنار هم مشغول شوند. بنابراین در این سه مورد افرادی که زیر ۱۸ سال سن دارند به هر طریقی که درگیر چنین فعالیت‌هایی شوند، مشمول تعریف کار کودک خواهند شد.
چرا کودکان کار می‌کنند؟
یکی از مهم‌ترین دلایلی که کودکان به کار گمارده می‌شوند، فقر اقتصادی خانواده‌های آنان است. معمولا خانواده‌هایی که زندگی سختی دارند و با فقر و گرسنگی دست و پنجه نرم می‌کنند، کودکان خود را مجبور به کار کردن می‌کنند. البته در برخی موارد نیز کودکان خود برای نجات خانواده‌شان مشغول به کار می‌شوند. یکی دیگر از دلایلی که کودکان را به سمت کار کردن سوق می‌دهد، فرهنگ برخی از خانواده‌هاست.
به این صورت که عده‌ای تصور می‌کنند اگر فرزند خود را از همان کودکی به کاری مشغول کنند، آینده او را تضمین کرده‌اند. در چنین مواردی کار کودک چنان با عرف و سنت عجین شده که والدین کودک و خود کودکان تصور نمی‌کنند که کار کودک غیر قانونی و خلاف مصالح و منافع کودکان باشد. گاهی نیز دیده می‌شود که سودجویی بزرگسالان به دلیل حرص و ولع شدید به پول، باعث می‌شود تا فرزند یا برادر و خواهر خود را وادار به کار کنند، هر چند که نیاز شدید به دسترنج این کودکان ندارند. ناکافی بودن تسهیلات و امکانات آموزشی و تحصیلی؛ دسترسی به امکانات تحصیلی و تسهیلات آموزشی و کیفیت پایین تحصیل، عامل مهم دیگری در ازدیاد کار کودک است. در برخی نقاط امکانات تحصیلی اندکی وجود دارد یا سطح آموزش بسیار پایین است و همین موضوع باعث می‌شود تا کودکان از تحصیل دل زده شوند و به سراغ کار روند.
سن شروع کار
در مقاوله نامه بدترین اشکال کار کودک مصوب سازمان بین‌المللی کار (شماره ۱۸۲) و طبق کنوانسیون حقوق کودک آمده است افراد باید از سن ۱۸ سال به بالا به کار مشغول شوند مگر در کارهای سبک‌تر.
اما در قانون کار کشور ما، سنین ۱۵ و ۱۸ سال برای کار کودکان در نظر گرفته شده است. یعنی در حقوق داخلی ما برای کار کودکان دو نوع شرط در نظر گرفته شده است:
۱- در مشاغل عمومی، دولتی یا نظامی با توجه به قانون مدیریت خدمات کشوری و استخدامی خاص نیروهای مسلح، سن کار افراد باید بالای ۲۰ تا ۲۵ سال باشد و همین موضوع باعث شده تا تخلفی در این بخش صورت نگیرد و کودکان از چرخه به‌کارگیری در این مشاغل خارج شوند.
۲- اما در مشاغل خصوصی وضع به این منوال نیست و افراد در سنین ۱۵ و ۱۸ سال می‌توانند در مشاغل خصوص مشغول به کار شوند. در ماده ۷۹ قانون کار مقرر شده است: به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است. بنابراین اگر فردی کودک زیر ۱۵ سال را به کار گمارد مجازات خواهد شد. اما کار نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال با اعمال شرایطی مجاز شده است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
استثنا هم داریم
همان‌طور که در بسیاری از قوانین کشورها استثنائاتی وجود دارد، در قانون کار کشور ما نیز برای کار کودکان استثنایی وجود دارد. آن هم این است که طبق مواد ۸۰ تا ۸۴ این قانون کار کودکان بین ۱۵ تا ۱۸ سال منوط به وجود شرایطی، مجاز است. از این قرار که طبق این قانون کارگری که سنش بین ۱۵ تا ۱۸ سال تمام باشد، کارگر نوجوان یا کارآموز نامیده می‌شود و در بدو استخدام باید از سوی سازمان تأمین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد.
همچنین آزمایش‌های پزشکی کارگر نوجوان، حداقل باید سالی یک‌بار تجدید شود و مدارک مربوط در پرونده استخدامی وی ضبط شود. پزشک درباره تناسب نوع کار با توانایی کارگر نوجوان اظهار نظر می‌کند و چنانچه کار مربوط را نامناسب بداند کارفرما مکلف است در حدود امکانات خود شغل کارگر را تغییر دهد.
در ادامه این قانون به ساعات کار روزانه کارگر نوجوان نیز اشاره شده و آن را نیم ساعت کمتر از ساعات کار معمولی کارگران بزرگسال مشخص کرده است؛ که البته ترتیب استفاده از این امتیاز با توافق کارگر و کارفرما تعیین خواهد شد. طبق این قانون ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان‌آور و خطرناک و حمل بار با دست، بیش از حد مجاز و بدون استفاده از وسایل مکانیکی برای کارگر نوجوان ممنوع است و در نهایت در مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن یا شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوان زیان‌آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود که تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
اگر حقوق کودکتان پایمال شد!
شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که کودکتان را به هر دلیلی به کاری مشغول کرده باشید و در این میان اتفاق ناگواری برای او افتاده باشد. برای اینکه حقوق پایمال شده او را پیگیری کنید می‌توانید از سه راه اقدام کنید؛ اول اینکه از طریق اداره کل بازرسی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی وارد شوید و مورد تخلف را به آنان اعلام کنید یا اینکه می‌توانید از طریق هیئت‌های تشخیص اختلاف بین کارگر و کارفرما مشکل خود را مطرح کنید یا اگر جرمی علیه کودک شما اتفاق افتاده باشد، می‌توانید آن را از طریق اطلاع‌رسانی به مراجع قضایی پیگیری کنید.برای مثال ممکن است کودکی در حین کار دچار نقص عضو شود، در این شرایط والدین او باید به دادگاه مراجعه و از کارفرمای او شکایت کنند. همچنین اگر در این مورد، آیین نامه‌های حفاظتی وزارت کار رعایت نشده باشد کارفرما به جز دیه‌ای که باید بپردازد، مجازات هم می‌شود.
مجازات متخلفان
طبق ماده ۱۷۶ قانون کار، متخلفان از هر یک از مواردی که برای کار کودک گفته شد، برای هر مورد تخلف حسب مورد علاوه بر رفع تخلف یا تأدیه حقوق کارگر یا هر دو در مهلتی که دادگاه با کسب نظر نماینده وزارت کار و امور اجتماعی تعیین خواهد کرد، به ازای هر کارگر به ترتیب ذیل محکوم خواهند شد:
۱ – برای تا ۱۰ نفر، ۲۰۰ تا ۵۰۰ برابر حداقل مزد روزانه یک کارگر.
۲ – برای تا ۱۰۰ نفر نسبت به مازاد ۱۰ نفر، ۲۰ تا ۵۰ برابر حداقل مزد روزانه یک کارگر.
۳ – برای بالاتر از ۱۰۰ نفر نسبت به مازاد ۱۰۰ نفر، ۱۰ تا ۲۰ برابر حداقل مزد روزانه یک کارگر. در صورت تکرار تخلف، متخلفان مذکور به حبس از ۹۱ روز تا ۱۸۰ روز محکوم خواهند شد.
مسئولان و سمن‌ها پای کار بیایند
به اعتقاد این قاضی کودک، گاهی خانواده‌ها برای نجات خود از تنگدستی و گرسنگی مجبور می‌شوند کودک‌شان را به کار بگمارند که شاید خودشان هم از آن رضایت نداشته باشند. از آنجا که جلوگیری از این روند امکان‌پذیر نیست، مسئولان کشور و سمن‌ها باید پای کار بیایند. به این صورت که مسوولان با حل مشکلات اقتصادی کشور و سمن‌ها به وسیله وجوهات شرعی که مردم پرداخت می‌کنند می‌توانند از این خانواده‌ها حمایت کنند تا کمتر شاهد اتفاقات ناگوار و بهره‌کشی از کودکان در محیط کار باشیم.
منبع :روزنامه حمایت