هنگامی که در سطح جامعه با رشد نقدینگی مواجه می شویم دولت می تواند با افزایش نرخ های مالیاتی موجبات کاهش نقدینگی وتورم را فراهم آورد و اگر رکود وکم تحرکی وعدم رونق اقتصادی را در اقتصاد شاهد باشیم مسولان می توانند با کاهش نرخ های مالیاتی شکوفایی اقتصاد را به جامعه برگردانند . بدین ترتیب مالیات می تواند یکی از ابزارهای مهم مالی و به عنوان سوپاپ اطمینان اقتصادی کارکردهای مطلوبی برای جامعه به همراه داشته باشد. همچنین مالیات نقش مهمی در توزیع عادلانه درآمد و توزیع مجدد ثروت دارد.  دولت ها با اخذ مالیات از ثروتمندان وتوزیع آنان در قالب کمک های بلاعوض واعانات و پرداخت یارانه به افراد کم درآمد جامعه در برقراری عدالت اجتماعی نیز نقش موثری ایفا نمایند.

تعریف فرارمالیاتی :

هر گونه تلاش قانونی یا غیر قانونی به منظور طفره رفتن از پرداخت مالیات یا کمتر پرداخت نمودن آن به هر شیوه که انجام شود فرار مالیاتی گفته میشود.

اصطلاح فرار مالیاتی در رابطه با ترتیبات غیر قانونی اتخاذ شده جهت اختفا درآمد یا نادیده گرفتن بدهی مالیاتی به کار می رود و به این معنی است که مودی کمتر از میزانی که قانونا موظف است پرداخت نماید.

زمینه های پیدایش فرار مالیاتی :

بررسی ها نشان می دهد عمده ترین زمینه پیدایش فرارمالیاتی در بسیاری از کشورها یکسان و مشترک بوده ومعمولا مالیات هایی که با هدف توزیع در آمد وضع می گردند دارای پایه های کمتر و نرخ های بالاتری هستند اینگونه مالیات ها  قابلیت فرار فراوانی درخودنهفته دارند. افزایش نرخ های مالیاتی ضمن آنکه انگیزه های سرمایه گذاری را کاهش می دهد زمینه لازم برای اجتناب از پرداخت مالیات و فرار مالیاتی را نیز فرا هم می آورد .

اقتصاد پنهان یکی از عوامل پیدایش فرار مالیاتی است.در کشور ما عوامل مختلفی در شکل گیری و گسترش اقتصاد پنهان و زیر زمینی دخیل هستند.چون عمده فعالیت های اقتصادی از دید ماموران مالیاتی پنهان می ماند،بنابراین زمینه فرار مالیاتی مهیا می شود . همچنین ساختار اجرایی اقتصاد و عدم شفافیت در قوانین و مقررات عامل دیگری در پیدایش فرار مالیاتی تلقی می گردد،عدم ثبات قوانین و مقررات و تغییر و جابجایی مداوم قوانین نیز فرار مالیاتی را تصریح می نماید .

شیوه های فرار مالیاتی

گستردگی اقتصاد و پنهان بودن بسیاری از فعالیت هایی که توسط افراد حقیقی یا حقوقی تحت عناوین مختلف در کشور ما صورت می گیرد،همچنین وضعیت تاریخی مخصوصا شرایط جنگ تحمیلی که بخش عمده درآمد ها را از جریان سرمایه گذاری خارج و به صورت ذخایر غیر مولد در آورده بود و برخی از صاحبان این سرمایه ها ضمن بهره مند شدن و سوء استفاده از این شرایط به فعالیت های دلالی و واسطه گری پرداخته و با استفاده از روش های احتکار کالا  ، انحصار و با افزایش غیر واقعی قیمت ها بخش قابل توجهی از درآمد ها را تصاحب کردند و در پرداخت مالیات نیز راه های فرار مالیاتی را بنیاد نهادند..

در یک تقسیم بندی کلی میتوان عمده ترین شیوه های فرار مالیاتی را به صورت زیر بیان نمود:

۱-       نگهداری دو دسته دفاتر و مدارک برای ثبت معاملات یک دفتر برای صاحبان مشاغل که دخل و خرج را به درستی نشان می دهد و ممکن است از آن برای دریافت تسهیلات بانکی و سایر امور  استفاده شود و دسته دوم برای ارائه به واحد های مالیاتی که به صورت غیر واقعی و کمتر از میزان حقیقی  تنظیم شده و فقط بخش کوچکی از درآمد ها را نشان می دهد .

۲-       عدم ثبت بسیاری از فعالیت ها و درآمدها در دفاتر و اسناد و مدارک و حتی اشتغال به اموریکه مجوزهای لازم برای آن فعالیت ها اخذ نشده بطوریکه شناسایی را برای ماموران مالیاتی غیر ممکن سازد..

۳-       معافیت های متنوع مالیاتی که در بسیاری از موارد موجب فرار مالیاتی شده است.مثلاٌ معافیت درامداجاره واحدهای مسکونی که براساس الگوی مصرف مسکن ساخته شده اند بطوریکه در برخی از موارد به استناد این قانون زیر بنای بیشترازالگوی مزبور نیز پوشش معافیت گرفته و از مالیات معاف شده اند.

۴-       در نظام مالیات بر ارزش افزوده نیز امکان فرار مالیاتی  علاوه بر موارد فوق در بحث اعتبار مالیاتی مودیان وجود داردفعالان می توانند با تبانی با فروشندگان کالا و خدمات و با ارائه فاکتورهای خرید صوری اعتبار مالیاتی  برای خود منظور نمایند..

۵-       در خود اظهاری نیز فرار مالیاتی به وضوح مشاهده می شود.توافقاتی که صورت می گیرد افزایش اندکی در پایه های مالیاتی ایجاد می نماید . پایه هایی که بعضاٌ بسیار کمتر از میزان واقعی درآمد مودیان بوده و عملا فرار مالیاتی را جنبه رسمی و قانونی می بخشد..

۶-       بخشودگی جرایم مالیاتی و تقسیط طولانی مدت مالیات از مصادیق دیگر فرار مالیاتی می باشد وقتی مودی به دلیل عدم انجام تکالیف خود و عدم پرداخت به موقع مالیات مشمول جریمه می گردد و این جرایم نیز بخشیده می شود و یا مودیان فرصت قانونی پیدا می کنند بدهی خود را در اقساط بلند مدت پرداخت نمایند با توجه به تورم و کاهش ارزش پول نوعی دیگر از فرار مالیاتی شکل گرفته است.

پیشگیری از فرار مالیاتی

برای جلوگیری ار فرار مالیاتی وفرهنگ سازی مناسب شیوه های ذیل پیشنهاد می گردد:

۱ – تولید و پخش برنامه های مختلف در رسانه ملی  همچنین ساخت فیلم های مستند و سینمایی در خصوص فلسفه پرداخت  مالیات و زمینه سازی برای برخورداری از  جامعه مدنی و فرهنگ سازی مستمر و مداوم.

۲ – ترویج اندیشه سرزمینی آباد با پرداخت مالیات در مطبوعات و رسانه های گروهی و تاکید روز افزون بر منافع عام از پرداخت مالیات و افزایش سهم شهروندان و اقشار پایین جامعه از کالاهای عمومی.

۳ – گنجاندن چند واحد درسی به عنوان آشنایی با مالیات در برنامه های درسی سطوح مختلف تحصیلی از جمله اول دبیرستان یا تحصیلات دانشگاهی.

۴ – اهتمام جدی دولت برای اجرای دقیق قانون مالیات بر ارزش افزوده و سایر مقررات مرتبط به گونه ای که شهروندان با جدیت با مسئله مالیات برخورد نمایند و پرداخت مالیات را وظیفه خود تلقی نمایند..

۵ – شفاف سازی نحوه هزینه کرد درآمدهای مالیاتی توسط دولت و انعکاس اخبار آن در مطبوعات و رسانه های شنیداری و دیداری.

۶ – حذف معافیت های غیر ضروری مثل معافیت بخش های فرهنگی ، هنری و ورزشی ، همچنین هدفمند نمودن معافیت های واحدهای تولیدی و مسکونی.

۷ – تشکیل بانک اطلاعاتی جامع و فراگیر به طوریکه تمامی فعالیت های اقتصادی مودیان از طریق مراجعه و ثبت در این مرکز صورت گیرد و تمامی اطلاعات نیز ذخیره و به صورت آنلاین در اختیار واحدهای مالیاتی سراسر کشور قرار گیرد.

۸ – ارتقای سطح کیفی دانش ماموران و دست اندرکاران مالیاتی از طریق آموزش های لازم و برگزاری دوره های مختلف و برخورداری از دانش و تخصص مورد نیاز در زمینه شغلی.

نتیجه

در کشور ما ناکارآمدی سیستم آموزشی ، پیچیدگی قوانین و مقررات، انجام دستی وسنتی امور مربوط به حسابرسی مالیاتی و ضعف خود اظهاری از مهمترین عوامل عدم توفیق نظام مالیاتی کشور محسوب می شود. یکی دیگراز عوامل موثر در تضعیف و عدم اثر بخشی سیاست ها و نهایتاٌ فرار مالیاتی ابهام در قوانین و مقررات می باشد، این مسئله می تواند به تنهایی کارایی کل سیستم را مختل نماید . فرآیند مالیات گیری را می توان از لحاظ ترتیب زمانی به تدوین و تصویب قانون ، شناسایی مودیان ، تشخیص مالیات ، رسیدگی به اعتراضات و نهایتاٌ وصول مالیات طبقه بندی نمود..

با توجه به مطالب عنوان شده  برای افزایش کارایی سیستم بایستی ضمن فراهم آوردن شرایط لازم و  برداشتن موانع تمکین مالیاتی به توسعه مالیات بر مصرف اهتمام ورزید .

فراهم کردن زمینه های لازم برای اجرای دقیق قانون  مالیات برارزش افزوده   ومشمولیت فوری همه فعالان یکی دیگر از راهکارهای بهسازی سیستم می باشد.برای عملیاتی شدن و نتیجه گیری مطلوب از نظام مالیات بر ارزش افزوده بایستی تشکیلات ، تجهیزات و نیروی انسانی آموزش  دیده و متخصص را به کار گرفت و از  تشریفات زاید  اجتناب نمود. تعیین نرخ های مناسب چه در مالیات بر ارزش افزوده و چه در مالیات های مستقیم می تواند انگیزه فرار مالیاتی را در مودیان کاهش دهد..

همچنین تصمیم قاطعانه در مورد عدم بخشودگی جرایم و جدیت در برخورد با قانون گریزان می تواند از فرار مالیاتی جلوگیری نماید. ایجاد ثبات در قوانین و مقررات می تواند کمک قابل توجهی به کاهش فرار مالیاتی نماید . و برعکس تغییرات مداوم در قوانین و مقررات و عدم ثبات در این زمینه می تواند فرار مالیاتی را تشدید نماید .

عدالت مالیاتی یکی دیگر از شاخص هایی است که برقراری و رعایت آن می تواند مودیان را به پرداخت مالیات ترغیب نماید.

برای به حداقل رساندن فرار مالیاتی دولت می تواند با اختصاص هزینه هایی به مراتب کمتر از ضررهای بزرگ جلوگیری نماید.پدیده فرار مالیاتی که سال ها در کشور ما ادامه داشته و برای بعضی از مودیان به صورت عادت و رویه تبدیل شده به سادگی از بین نخواهد رفت مگر با فراخوان عمومی و بسیج کلیه امکانات ، خواست و اراده دولت و همکاری و همیاری گسترده مردم .

اگر می خواهیم کشوری داشته باشیم که از وابستگی اقتصاد نفتی به سوی اقتصاد مالیاتی سوق داده شود باید در این امر مهم مشارکت جدی و همه جانبه تمامی آحاد جامعه را جلب نماییم و دولت برای از میان برداشتن موانع اقدامات اساسی و موثری انجام دهد تا  درآمدهای مالیاتی  جایگزین درآمدهای نفتی شود و گام بلندی برای توسعه پایدار و عمران و آبادانی کشور برداشته شود .

منابع

۱)       توسعه و نابرابری ، محمد جواد زاهدی ، انتشارات مازیار

۲)       اقتصاد خرد، محتشم دولت شاهی، انتشارات فروردین

۳)       توسعه و سازندگی ، محمدمهدی میری ، پایان نامه کارشناسیط ارشد

۴)       تجربیات و مطالعات شخصی

موسی ربیعی و محمد مهدی میری

اداره کل امور مالیاتی سیستان و بلوچستان – شبکه اخبار اقتصادی و دارایی ایران